โอทิสฺสกํ กตฺวาติ เอเตน อโนทิสฺสกํ กตฺวา ปิตุโน, อาจริยุปชฺฌายาทีนํ วา เถราสนโต ปฏฺฐาย เทนฺตสฺส สารณียธมฺโมเยว โหตีติ ทสฺเสติฯ ทาตพฺพนฺติ อวสฺสํ ทาตพฺพํฯ สารณียธมฺโม ปนสฺส น โหติ ปฏิชคฺคฏฺฐาเน โอทิสฺสกํ กตฺวา ทินฺนตฺตาฯ เตนาห ‘‘ปลิโพธชคฺคนํ นาม โหตี’’ติฯ มุตฺตปลิโพธสฺส วฏฺฏติ อมุตฺตปลิโพธสฺส ปูเรตุํ อสกฺกุเณยฺยตฺตาฯ ยทิ เอวํ สพฺเพน สพฺพํ สารณียธมฺมํ ปูเรนฺตสฺส โอทิสฺสกทานํ วฏฺฏติ, น วฏฺฏตีติ? โน น วฏฺฏติ ยุตฺตฏฺฐาเนติ ทสฺเสนฺโต ‘‘เตน ปนา’’ติอาทิมาหฯ อิมินา โอทิสฺสกทานํ ปนสฺส น สพฺพตฺถ วาริตนฺติ ทสฺเสติฯ คิลานาทีนญฺหิ โอทิสฺสกํ กตฺวา ทานํ อปฺปฏิวิภาคปกฺขิกํ ‘‘อสุกสฺส น ทสฺสามี’’ติ ปฏิกฺเขปสฺส อภาวโตฯ พฺยติเรกปฺปธาโน หิ ปฏิภาโคฯ เตนาห ‘‘อวเสส’’นฺติอาทิฯ อทาตุมฺปีติ ปิ-สทฺเทน ทาตุมฺปิ วฏฺฏตีติ ทสฺเสติฯ ตญฺจ โข กรุณายนวเสน, น วตฺตปริปูรณวเสน, ตสฺมา ทุสฺสีลสฺสปิ อตฺถิกสฺส สติ สมฺภเว ทาตพฺพํฯ ทานญฺหิ นาม น กสฺสจิ นิวาริตํฯ

สุสิกฺขิตายาติ สารณียปูรณวิธิมฺหิ สุสิกฺขิตาย, สุกุสลายาติ อตฺโถฯ อิทานิ ตสฺส โกสลฺลํ ทสฺเสตุํ ‘‘สุสิกฺขิตาย หี’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ทฺวาทสหิ วสฺเสหิ ปูเรหิ, น ตโต โอรนฺติ อิมินา ตสฺส ทุปฺปูรตํ ทสฺเสติฯ ตถา หิ โส มหปฺผโล มหานิสํโส ทิฏฺฐธมฺมิเกหิปิ ตาวครุตเรหิ ผลานิสํเสหิ อนุคโตติ ตํสมงฺคี จ ปุคฺคโล วิเสสลาภี อริยปุคฺคโล วิย โลเก อจฺฉริยพฺภุตธมฺมสมนฺนาคโต โหติฯ ตถา หิ โส ทุปฺปชหทานมยสฺส สีลมยสฺส ปุญฺญสฺส ปฏิปกฺขธมฺมํ สุทูเร วิกฺขมฺภิตํ กตฺวา วิสุทฺเธน เจตสา โลเก ปากโฏ ปญฺญาโต หุตฺวา วิหรติฯ ตสฺสิมมตฺถํ พฺยติเรกโต อนฺวยโต จ วิภาเวตุํ ‘‘สเจ หี’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ตํ สุวิญฺเญยฺยเมวฯ

อิทานิสฺส สมฺปรายิเก ทิฏฺฐธมฺมิเก จ อานิสํเส ทสฺเสตุํ ‘‘เอวํ ปูริตสารณียธมฺมสฺสา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ เนว อิสฺสา น มจฺฉริยํ โหติ จิรกาลภาวนาย วิธุตภาวโตฯ มนุสฺสานํ ปิโย โหติ ปริจฺจาคสีลตาย วิสฺสุตตฺตาฯ เตนาห ‘‘ททํ ปิโย โหติ ภชนฺติ นํ พหู’’ติอาทิ (อ. นิ. 5.34)ฯ สุลภปจฺจโย โหติ ทานวเสน อุฬารชฺฌาสยานํ ปจฺจยลาภสฺส อิธานิสํสสภาวโต ทานสฺสฯ

ปตฺตคตมสฺส ทิยฺยมานํ น ขียติ ปตฺตคตสฺเสว ทฺวาทสวสฺสิกสฺส มหาวตฺตสฺส อวิจฺเฉเทน ปูริตตฺตาฯ อคฺคภณฺฑํ ลภติ เทวสิกํ ทกฺขิเณยฺยานํ อคฺคโต ปฏฺฐาย ทานสฺส ทินฺนตฺตาฯ ภเย วา…เป.… อาปชฺชนฺติ เทยฺยปฺปฏิคฺคาหกวิกปฺปํ อกตฺวา อตฺตนิ นิรเปกฺขจิตฺเตน จิรกาลํ ทานสฺส ปูริตตาย ปสาริตจิตฺตตฺตาฯ

ตตฺราติ เตสุ อานิสํเสสุ วิภาเวตพฺเพสุฯ อิมานิ ผลานิ วตฺถูนิ การณานิฯ มหาคิริคาโม นาม นาคทีปปสฺเส เอโก คาโมวฯ อลภนฺตาปีติ อปฺปปุญฺญตาย อลาภิโน สมานาปิฯ ภิกฺขาจารมคฺคสภาคนฺติ สภาคํ ตพฺภาคิยํ ภิกฺขาจารมคฺคํ ชานนฺติฯ อนุตฺตริมนุสฺสธมฺมตฺตา เถรานํ สํสยวิโนทนตฺถญฺจ ‘‘สารณียธมฺโม เม, ภนฺเต, ปูริโต’’ติ อาหฯ ตถา หิ ทุติยวตฺถุสฺมิมฺปิ เถเรน อตฺตา ปกาสิโตฯ ทหรกาเล เอวํ กิร สารณียธมฺมปูรโก อโหสิฯ มนุสฺสานํ ปิยตาย สุลภปจฺจยตายปิ อิทํ วตฺถุเมวฯ ปตฺตคตาขียนสฺส ปน วิเสสํ วิภาวนโต ‘‘อิทํ ตาว…เป.… เอตฺถ วตฺถู’’ติ วุตฺตํฯ

คิริภณฺฑมหาปูชายาติ เจติยคิริมฺหิ สกลลงฺกาทีเป โยชนปฺปมาเณ สมุทฺเท จ นาวาสงฺฆาฏาทิเก ฐเปตฺวา ทีปปุปฺผคนฺธาทีหิ กริยมานาย มหาปูชายฯ ตสฺสา จ ปฏิปตฺติยา อวญฺฌภาววิภาวนตฺถํ ‘‘เอเต มยฺหํ ปาปุณิสฺสนฺตี’’ติ อาหฯ ปริยาเยนปิ เลเสนปิฯ อนุจฺฉวิกนฺติ ‘‘สารณียธมฺมปูรโก’’ติ ยถาภูตปเวทนํ ตุมฺหากํ อนุจฺฉวิกนฺติ อตฺโถฯ

อนาโรเจตฺวาว ปลายิํสุ โจรภเยนฯ ‘‘อตฺตโน ทุชฺชีวิกายา’’ติปิ วทนฺติฯ อหํ สารณียธมฺมปูริกา, มม ปตฺตปริยาปนฺเนนปิ สพฺพาปิมา ภิกฺขุนิโย ยาเปสฺสนฺตีติ อาห ‘‘มา ตุมฺเห เตสํ คตภาวํ จินฺตยิตฺถา’’ติฯ วฏฺฏิสฺสตีติ กปฺปิสฺสติฯ เถรี สารณียธมฺมปูริกา อโหสิ, เถรสฺส ปน สีลเตเชเนว เทวตา อุสฺสุกฺกํ อาปชฺชิฯ

นตฺถิ เอเตสํ ขณฺฑนฺติ อขณฺฑานิฯ ตํ ปน เนสํ ขณฺฑํ ทสฺเสตุํ ‘‘ยสฺสา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถ อุปสมฺปนฺนสีลานํ อุทฺเทสกฺกเมน อาทิอนฺตา เวทิตพฺพาฯ เตนาห ‘‘สตฺตสู’’ติอาทิฯ

น หิ อญฺโญ โกจิ อาปตฺติกฺขนฺธานํ อนุกฺกโม อตฺถิ, อนุปสมฺปนฺนสีลานํ สมาทานกฺกเมนปิ อาทิอนฺตา ลพฺภนฺติฯ ปริยนฺเต ฉินฺนสาฏโก วิยาติ ตตฺรนฺเต ทสนฺเต วา ฉินฺนวตฺถํ วิยฯ วิสทิสุทาหรณญฺเจตํ ‘‘อขณฺฑานี’’ติ อิมสฺส อธิกตตฺตาฯ เอวํ เสสานมฺปิ อุทาหรณานิฯ ขณฺฑิกตา ภินฺนตา ขณฺฑํ, ตํ เอตสฺส อตฺถีติ ขณฺฑํ, สีลํฯ ฉิทฺทนฺติอาทีสุปิ เอเสว นโยฯ เวมชฺเฌ ภินฺนํ วินิวิชฺฌนวเสนฯ วิสภาควณฺเณน คาวี วิยาติ สมฺพนฺโธฯ วิสภาควณฺเณน อุปฑฺฒํ ตติยภาคคตํ สมฺภินฺนวณฺณํ สพลํ, วิสภาควณฺเณเหว พินฺทูหิ อนฺตรนฺตราหิ วิมิสฺสํ กมฺมาสํฯ อยํ อิเมสํ วิเสโสฯ สพลรหิตานิ อสพลานิ, ตถา อกมฺมาสานิฯ สีลสฺส ตณฺหาทาสพฺยโต โมจนํ วิวฏฺฏูปนิสฺสยภาวาปาทนํ, ตสฺมา ตณฺหาทาสพฺยโต โมจนวจเนน เตสํ สีลานํ วิวฏฺฏูปนิสฺสยตมาหฯ ภุชิสฺสภาวกรณโตติ อิมินา ภุชิสฺสกรานิ ภุชิสฺสานีติ อุตฺตรปทโลเปนายํ นิทฺเทโสติ ทสฺเสติฯ ยสฺมา วา ตํสมงฺคิปุคฺคโล เสรี สยํวสี ภุชิสฺโส นาม โหติ, ตสฺมาปิ ภุชิสฺสานิฯ อวิญฺญูนํ อปฺปมาณตาย ‘‘วิญฺญุปฺปสตฺถานี’’ติ วุตฺตํฯ สุปริสุทฺธภาเวน วา สมฺปนฺนตฺตา วิญฺญูหิ ปสตฺถานีติ วิญฺญุปฺปสตฺถานิฯ

ตณฺหาทิฏฺฐีหิ อปรามฏฺฐตฺตาติ ‘‘อิมินาหํ สีเลน เทโว วา ภวิสฺสามิ เทวญฺญตโร วา’’ติ ตณฺหาปรามาเสน, ‘‘อิมินาหํ สีเลน เทโว หุตฺวา ตตฺถ นิจฺโจ ธุโว สสฺสโต ภวิสฺสามี’’ติ ทิฏฺฐิปรามาเสน จ อปรามฏฺฐตฺตาฯ ปรามฏฺฐุนฺติ ‘‘อยํ เต สีเลสุ โทโส’’ติ จตูสุ วิปตฺตีสุ ยาย กายจิ วิปตฺติยา ทสฺสเนน ปรามฏฺฐุํ, อนุทฺธํเสตุํ โจเทตุนฺติ อตฺโถฯ สีลํ นาม อวิปฺปฏิสาราทิปารมฺปริเยน ยาวเทว สมาธิสมฺปาทนตฺถนฺติ อาห ‘‘สมาธิสํวตฺตนิกานี’’ติฯ สมาธิสํวตฺตนปฺปโยชนานิ สมาธิสํวตฺตนิกานิฯ

สมานภาโว สามญฺญํ, ปริปุณฺณจตุปาริสุทฺธิภาเวน มชฺเฌ ภินฺนสุวณฺณสฺส วิย เภทาภาวโต สีเลน สามญฺญํ สีลสามญฺญํ, ตํ คโต อุปคโตติ สีลสามญฺญคโตฯ เตนาห ‘‘สมานภาวูปคตสีโล’’ติ, สีลสมฺปตฺติยา สมานภาวํ อุปคตสีโล สภาควุตฺติโกติ อตฺโถฯ

กามํ ปุถุชฺชนานมฺปิ จตุปาริสุทฺธิสีเล นานตฺตํ น สิยา, ตํ ปน น เอกนฺติกํ, อิทํ เอกนฺติกํ นิยตภาวโตติ อาห ‘‘นตฺถิ มคฺคสีเล นานตฺต’’นฺติฯ ตํ สนฺธาเยตํ วุตฺตนฺติ มคฺคสีลํ สนฺธาย ตํ ‘‘ยานิ ตานิ สีลานี’’ติอาทิ วุตฺตํฯ

ยายนฺติ ยา อยํ มยฺหญฺเจว ตุมฺหากญฺจ ปจฺจกฺขภูตาฯ ทิฏฺฐีติ มคฺคสมฺมาทิฏฺฐิฯ นิทฺโทสาติ นิทฺธุตโทสา, สมุจฺฉินฺนราคาทิปาปธมฺมาติ อตฺโถฯ นิยฺยาตีติ วฏฺฏทุกฺขโต นิสฺสรติ นิคฺคจฺฉติฯ สยํ นิยฺยนฺตีเยว หิ ตํสมงฺคิปุคฺคลํ วฏฺฏทุกฺขโต นิยฺยาเปตีติ วุจฺจติฯ ยา สตฺถุ อนุสิฏฺฐิ, ตํ กโรตีติ ตกฺกโร, ตสฺส, ยถานุสิฏฺฐํ ปฏิปชฺชนฺตสฺสาติ อตฺโถฯ สมานทิฏฺฐิภาวนฺติ สทิสทิฏฺฐิภาวํ สจฺจสมฺปฏิเวเธน อภินฺนทิฏฺฐิภาวํฯ

ปฐมสารณียสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

2. ทุติยสารณียสุตฺตวณฺณนา

[12] ทุติเย สพฺรหฺมจารีนนฺติ สหธมฺมิกานํฯ ปิยํ ปิยายิตพฺพกํ กโรนฺตีติ ปิยกรณาฯ ครุํ ครุฏฺฐานิยํ กโรนฺตีติ ครุกรณาฯ สงฺคณฺหนตฺถายาติ สงฺคหวตฺถุวิเสสภาวโต สพฺรหฺมจารีนํ สงฺคหณาย สํวตฺตนฺตีติ สมฺพนฺโธฯ อวิวทนตฺถายาติ สงฺคหวตฺถุภาวโต เอว น วิวทนตฺถายฯ สติ จ อวิวทนเหตุภูตสงฺคหกตฺเต เตสํ วเสน สพฺรหฺมจารีนํ สมคฺคภาโว เภทาภาโว สิทฺโธเยวาติ อาห ‘‘สามคฺคิยา’’ติอาทิฯ

ทุติยสารณียสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

3. นิสฺสารณียสุตฺตวณฺณนา

[13] ตติเย วฑฺฒิตาติ ภาวนาปาริปูริวเสน ปริพฺรูหิตาฯ ปุนปฺปุนํ กตาติ ภาวนาย พหุลีกรเณน อปราปรํ ปวตฺติตาฯ ยุตฺตยานสทิสา กตาติ ยถา ยุตฺตมาชญฺญยานํ เฉเกน สารถินา อธิฏฺฐิตํ ยถารุจิ ปวตฺตติ, เอวํ ยถารุจิ ปวตฺติรหํ คหิตาฯ วตฺถุกตาติ วา อธิฏฺฐานฏฺเฐน วตฺถุ วิย กตา, สพฺพโส อุปกฺกิเลสวิโสธเนน อิทฺธิวิเสสตาย ปวตฺติฏฺฐานภาวโต สุวิโสธิตปริสฺสยวตฺถุ วิย กตาติ วุตฺตํ โหติฯ อธิฏฺฐิตาติ ปฏิปกฺขทูรีภาวโต สุภาวิตภาเวน ตํตํอธิฏฺฐานโยคฺยตาย ฐปิตาฯ สมนฺตโต จิตาติ สพฺพภาเคน ภาวนูปจยํ คมิตาฯ เตนาห ‘‘อุปจิตา’ติฯ สุฏฺฐุ สมารทฺธาติ อิทฺธิภาวนาสิขาปฺปตฺติยา สมฺมเทว สมฺภาวิตาฯ อภูตพฺยากรณํ พฺยากโรตีติ ‘‘เมตฺตา หิ โข เม เจโตวิมุตฺติ ภาวิตา’’ติอาทินา อตฺตนิ อวิชฺชมานคุณาภิพฺยาหารํ พฺยาหรติฯ เจโตวิมุตฺติสทฺทํ อเปกฺขิตฺวา ‘‘นิสฺสฏา’’ติ วุตฺตํฯ ปุน พฺยาปาโท นตฺถีติ อิทานิ มม พฺยาปาโท นาม สพฺพโส นตฺถีติ ญตฺวาฯ

พลววิปสฺสนาติ ภยตุปฏฺฐาเน ญาณํ, อาทีนวานุปสฺสเน ญาณํ มุจฺจิตุกมฺยตาญาณํ, ภงฺคญาณนฺติ จตุนฺนํ ญาณานํ อธิวจนํฯ เยสํ นิมิตฺตานํ อภาเวน อรหตฺตผลสมาปตฺติยา อนิมิตฺตตา, ตํ ทสฺเสตุํ ‘‘สา หี’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถ ราคสฺส นิมิตฺตํ, ราโค เอว วา นิมิตฺตํ ราคนิมิตฺตํฯ อาทิ-สทฺเทน โทสนิมิตฺตาทีนํ สงฺคโห ทฏฺฐพฺโพฯ รูปเวทนาทิสงฺขารนิมิตฺตํ รูปนิมิตฺตาทิฯ เตสํเยว นิจฺจาทิวเสน อุปฏฺฐานํ นิจฺจนิมิตฺตาทิฯ ตยิทํ นิมิตฺตํ ยสฺมา สพฺเพน สพฺพํ อรหตฺตผเล นตฺถิ, ตสฺมา วุตฺตํ ‘‘สา หิ…เป.… อนิมิตฺตา’’ติฯ นิมิตฺตํ อนุสฺสรติ อนุคจฺฉติ อารพฺภ ปวตฺตติ สีเลนาติ นิมิตฺตานุสารีฯ เตนาห ‘‘วุตฺตปฺปเภทํ นิมิตฺตํ อนุสรณสภาว’’นฺติฯ

อสฺมิมาโนติ ‘‘อสฺมี’’ติ ปวตฺโต อตฺตวิสโย มาโนฯ อยํ นาม อหมสฺมีติ รูปลกฺขโณ เวทนาทีสุ วา อญฺญตรลกฺขโณ อยํ นาม อตฺตา อหํ อสฺมีติฯ อสฺมิมาโน สมุคฺฆาตียติ เอเตนาติ อสฺมิมานสมุคฺฆาโต, อรหตฺตมคฺโคฯ ปุน อสฺมิมาโน นตฺถีติ ตสฺส อนุปฺปตฺติธมฺมตาปาทนํ กิตฺเตนฺโต สมุคฺฆาตตฺตเมว วิภาเวติฯ

นิสฺสารณียสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

4-5. ภทฺทกสุตฺตาทิวณฺณนา

[14-15] จตุตฺเถ อารมิตพฺพฏฺเฐน วา กมฺมํ อาราโม เอตสฺสาติ กมฺมาราโมฯ กมฺเม รโต น คนฺถธุเร วิปสฺสนาธุเร วาติ กมฺมรโตฯ ปุนปฺปุนํ ยุตฺโตติ ตปฺปรภาเวน อนุ อนุ ยุตฺโต ปสุโตฯ อาลาปสลฺลาโปติ อิตฺถิวณฺณปุริสวณฺณาทิวเสน ปุนปฺปุนํ ลปนํฯ ปญฺจเม นตฺถิ วตฺตพฺพํฯ

ภทฺทกสุตฺตาทิวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ